'Budapeszt - Historia Miasta'

     Przybliżymy Wam dzisiaj historię stolicy Węgier – Budapeszt, jest to jedna z najważniejszych metropolii Europy Środkowej a także ósme najludniejsze miasto Europy. Stanowi wielki ośrodek kulturalny i naukowy. Jest też ważnym centrum turystycznym i uzdrowiskowym. Budapeszt jest uznawany za metropolię globalną.

     Ciekawi Was skąd się wzięła właśnie taka nazwa dla tego miasta?, Teraz będziecie mogli poznać pochodzenie nazwy Budapeszt.

     Nazwa Buda stosowana była w czasach Arpadów (dynastia książąt 889-1001, a następnie królów węgierskich do 1301. Pierwsza węgierska dynastia narodowa) na określenie osady zbudowanej na miejscu dawnego grodu rzymskiego Aquincum (starożytne ogromne miasto).

Według średniowiecznych kronik węgierskich nazwa ta pochodziła od imienia Bledy – brata wodza Hunów (lud koczowniczy), Attyli, jednak prawdą w tej teorii jest tylko to, że nazwa mogła rzeczywiście oznaczać imię (w kronikach trafiały się osoby o imieniu Buda). Inna teoria mówi, że nazwa Buda jest związana ze słowiańskimi słowami woda.

Po wybudowaniu zamku nieco na południe od starej osady (tuż po najazdach tatarskich), zaczęto ją nazywać Obuda, (czyli, stara buda), zaś zamek z podgrodziem – Ujbuda (nowa buda), a potem Buda.

     Jeśli chodzi o Peszt, to według jednej z teorii jego nazwa pochodzi od greckiej nazwy Pession, którą Klaudiusz Ptolemeusz w dziele ‘Geographike Hyphegesis’ w II w. n.e. określał rzymską twierdzę położoną naprzeciwko Aquincum. Druga teoria związana jest ze słowiańskim słowem oznaczającym jaskinię lub pieczarę, które to słowo średniowieczni Węgrzy przyjęli na określenie pieca (w dialekcie dzisiejszych Seklerów piec to właśnie pest).

Zarówno Peszt jak i Budę określano już od początku XIX wieku, wspólną nazwą Pest-Buda. Taka kolejność oznaczała, że ważniejszym miastem jest Peszt, który był stolicą kraju. Buda zaś była siedzibą króla. Jednak język węgierski nie lubi zbitek spółgłoskowych, wygodniejszą w użyciu nazwą stała się forma Buda-Pest. Po połączeniu obu miast w 1872 roku naturalną nazwą stała się forma Budapeszt.

      Obszar Budapesztu wynosi 525 km2. Miasto jest otoczone przez ‘komitat Pest’ (komitat stołeczny

położony wokół Budapesztu), a do aglomeracji Budapesztu należy 81 miejscowości. Rozciągłość południkowa miasta wynosi 25 km, zaś równoleżnikowa – 29 km. Dunaj, który przepływa przez miasto od północy na południe na długości 28 km, dzieli je na dwie wyraźnie różniące się części. Lewobrzeżny Peszt położony jest na równinie, część Wielkiej Niziny Węgierskiej, która na północy przechodzi w tzw. wzgórza Gödöllő – geograficznie należące już do Średniogórza Północnowęgierskiego. Zaś prawobrzeżna Buda położona jest na wzgórzach budańskich. Jednym z tych wzgórz jest Góra Jana niedaleko zachodniej granicy miasta, której szczyt stanowi najwyższy punkt Budapesztu (529 m n.p.m.). Na szczycie znajduje się wieża widokowa z pocz. XX w. (Wieża Elżbiety), stanowiąca doskonały punkt widokowy na całe miasto. Najniższy zaś punkt znajduje się w miejscu, w którym Dunaj przecina południową granicę miasta (96 m n.p.m.). Centrum Budapesztu leży na wysokości 105 m. Buda jest w większości złożona z osiedli mieszkaniowych, często o niskiej zabudowie, czemu sprzyja urozmaicona rzeźba terenu. Jedynie przy północnej i południowej granicy znajdują się tereny przemysłowo-handlowe. Peszt z kolei jest centrum administracyjnym, handlowym i przemysłowym kraju, osiedla mieszkaniowe to kamienice lub wielkie blokowiska. Równinny charakter Pesztu sprzyja tworzeniu parków i centrów sportu (Stadion oraz rozrywki.

Przeciętna szerokość Dunaju w Budapeszcie to 400 m. Rzeka tworzy trzy wyspy; od północy są to: Óbudai-sziget, na której co roku odbywa się znany na świecie Sziget-festival. Wyspa Małgorzaty, stanowiąca ośrodek sportu i rozrywki. Wyspa Czepel – największa, stanowiąca ośrodek przemysłu ciężkiego.

     Budapeszt jest niezwykle bogaty w atrakcje przyrodnicze. Są to jaskinie, źródła, skupiska cennych roślin. W sercu miasta znajduje się Góra Gellerta (235 m n.p.m.), położone na południe od zamku w Budzie dolomitowe wzgórze, wznoszące się 140 m nad poziom Dunaju, posiadające liczne źródła termalne i jaskinie. Na szczycie Austriacy wybudowali cytadelę, wierzchołek góry jest znakomitym punktem widokowym. Góra Gellerta jest częścią łańcucha wzgórz dolomitowych, do którego należy też Orla Góra (260 m n.p.m.). Na części tego wzgórza znajduje się rezerwat przyrody.

We wzgórzach budańskich znajduje się kilka dostępnych dla turystów jaskiń. W mieście znajdują się także źródła termalne, jest to jedyna stolica Europy Środkowej z taką atrakcją. Wody termalne i mineralne eksploatuje się tu od końca XIX wieku. Budapeszt posiada ok. 400 źródeł z wodami magnezowymi, gorzkimi oraz ok. 80 źródeł termalnych. Temperatura źródeł wynosi od 50 do 70 °C. Źródła termalne w Budzie tryskają samoczynnie na powierzchnię, zaś na Wyspie Małgorzaty i w Peszcie są wiercone.

     System administracyjny Budapesztu różni się od systemu obowiązującego w innych gminach i miastach węgierskich. Dwie podstawowe różnice polegają na tym, że na terenie Budapesztu, oprócz samorządu miasta, działają samorządy poszczególnych dzielnic, czego w innych miastach się nie spotyka. Budapeszt jest miastem wydzielonym w odróżnieniu od innych miast na prawach komitatu, jest wyłączony spod jurysdykcji komitatu Pest, na terenie, którego się znajduje (zapewnia mu to konstytucja), mimo że właśnie w Budapeszcie znajduje się siedziba władz tego komitatu. Inne miasta na prawie komitatu podlegają władzom komitatu, w którym się znajdują, i wobec tego zobowiązane są ściśle z nimi współpracować w wypełnianiu zadań stawianych komitatom. Władze Budapesztu obowiązku współpracy z władzami komitatu Pest nie mają. Sytuacja administracyjna Budapesztu jest, więc podobna do sytuacji Warszawy z lat 1946-75.

Odrębność dzielnic obrazuje ciekawy fakt, że każda z nich zachowała dawne nazwy ulic, co znaczy, że w całym Budapeszcie może być kilka ulic o tej samej nazwie. Dlatego do adresu należy dodawać numer dzielnicy, aby nie było nieporozumień.

     Rozdział zadań między samorząd stołeczny a samorządy dzielnicowe jest określony przez prawo. Większa część przychodu osiągniętego przez samorządy dzielnic nie idzie na konto danego samorządu, ale jest wrzucana do wspólnego miejskiego kotła, którego zawartość jest następnie dzielona według ściśle określonych zasad między dzielnice.

W sensie organizacyjnym nie ma stosunku hierarchicznego między samorządem stołecznym a samorządami dzielnicowymi, mają one tę samą rangę. Jednak prawo reguluje nadrzędność odpowiedniego samorządu w danych obszarach zarządzania. Oznacza to, że samorząd miejski nie może pozbawiać jakiejś prerogatywy samorządu dzielnicowego, lub odwrotnie, ale samorząd miejski może w przypadkach określonych ustawą ustanowić takie zasady, które dla samorządów dzielnicowych będą wiążące. Takim przykładowym obszarem działalności samorządu dzielnicowego jest osiedlanie ludności, dzielnice mogą uchwalać swoje przepisy w tym zakresie tylko w ramach określonych przez samorząd stolicy, zaś zasięg tych ram, czyli to, co stolica może narzucić, a czego nie, reguluje prawo.

W I. wieku u źródeł przy Wzgórzu Gellerta osiedlili się Celtowie. Około roku 89 na północ od dzisiejszego centrum Rzymianie założyli osadę ‘Aquincum’. Dla ochrony przeprawy przez Dunaj na lewym brzegu powstała twierdza Contra Aquincum (w pobliżu dzisiejszego Placu 15 Marca). W Aquincum umieszczono załogę zbrojną. W roku 106 Aquincum stało się stolicą prowincji Pannonia Inferior. Upadek Rzymu i wędrówka ludów spowodowały wyludnienie Aquincum.

     Gdy w początku X wieku w Panonii osiedlili się Węgrzy, Buda staje się jedną z głównych osad. W roku 1046 w czasie powstania pogańskiego na wzgórzu budańskim został zamęczony biskup Gerhard (od jego imienia pochodzi nazwa Wzgórze Gellerta). Na lewym brzegu w roku 1148 powstaje Peszt, chociaż istnieją ślady wcześniejszego słowiańskiego osadnictwa, o czym świadczy także etymologia nazwy. Rozwój miasta został zahamowany przez najazd tatarski w roku 1242 roku, który spustoszył całą środkowowschodnią Europę. Król węgierski Bela IV nakazał później wybudować w całym kraju kamienne twierdze. Jedna z takich twierdz stanęła na południe od Obudy w miejscu dzisiejszego Wzgórza Zamkowego. Stąd od roku 1261 do XVI. wieku władali węgierscy królowie. Wokół powstało miasto – Buda.

     Buda i Peszt rozwijały się szczególnie za panowania Zygmunta Luksemburskiego i Macieje Korwina. Za czasów Jagiellonów budapeszteńskie trójmiasto liczyło 25 – 30 tys. mieszkańców i należało wraz z Pragą, Wiedniem i Krakowem do największych miast Europy. Miasto było znaczącym ośrodkiem handlu bydłem i winem. Wszystko zmieniła okupacja turecka.

     Po zwycięstwie w bitwie pod Mohaczem (węgierskie miasto nad Dunajem) w roku 1526 Turcy bardzo szybko opanowali większą część Węgier. Buda stała się od roku 1541 miastem prowincjonalnym. Większość kościołów została zamieniona w meczety bądź zburzona, duża część węgierskich i niemieckich mieszkańców wyjechała. W ich miejsce przyjechali Serbowie, Ormianie i Grecy. Najwięcej Serbów mieszkało w dzielnicy Taban, na południe od Zamku. O serbskiej obecności przypominają prawosławne cerkwie w Budapeszcie, a także nazwy miejscowości rozpoczynające się na Rác (Stare węgierskie oznaczenie Serbów), np. miejscowość Ráckeve. Można dostrzec także ślady obecności Turków, mahometańskim miejscem pielgrzymkowym jest do dziś mauzoleum derwisza (członek muzułmańskiego bractwa religijnego o charakterze mistycznym) Güla Báby z lat 40. XVI w. w dzielnicy Rózsadomb na północ od Zamku. Wiele do dziś czynnych łaźni pochodzi z czasów najazdu tureckiego.

    Dopiero w roku 1686 roku po ciężkim sześciotygodniowym oblężeniu Buda została zdobyta przez wojska habsburskie i większość Węgier wyzwolona spod tureckiej okupacji. Miasto szybko otrząsnęło się z wojennych ruin i zaczęło się szybko rozwijać. Główne urzędy węgierskie zostały przeniesione z Bratysławy do Budy. Do końca XVIII wieku Trójmiasto liczyło ok. 40 tys. obywateli i zyskiwało coraz większe znaczenie na arenie międzynarodowej. Modernizacja Pestu i Budy wiele zawdzięcza Stefanowi Szechenyiemu, zainicjował budowę pierwszego, łańcuchowego mostu przez Dunaj, który dziś nosi jego imię. W czasie rewolucji węgierskiej w latach 1848-1849 Trójmiasto zjednoczyło się w jedno miasto, jednak po stłumieniu powstania odwołano połączenie miast, a na Wzgórzu Gellerta wybudowano cytadelę, mającą zastraszyć Węgrów. Po utworzeniu Austro-Węgier Trójmiasto Peszt, Buda i Obuda połączyła się 1 stycznia 1873 w Budapeszt.

     Głównie Pest rozwinął się szybko w nowoczesne miasto konkurujące z Wiedniem. Powstały szerokie bulwary i przedmieścia z parkami. Liczba mieszkańców Pesztu powiększyła się dwudziestokrotnie w czasie XIX wieku. Obok Węgrów mieszkali tu także Niemcy i Żydzi, duży był także napływ Słowaków.

     Porażka w pierwszej wojnie światowej i rozpad Austro-Węgier były ciężkim wstrząsem, dodatkowo w roku 1919 rządy objęli komuniści. Państwo węgierskie utraciło prawie 2/3 swojego terytorium i metropolia budapeszteńska okazała się nieproporcjonalnie wielka w stosunku do państwa. Mimo to Budapeszt stale się powiększał. W roku 1930 liczba mieszkańców przekroczyła milion.

     II wojna światowa pozostawiła w mieście duże szkody. Mimo wysiłków szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga większość Żydów została wywieziona do obozów, głównie do Auschwitz-Birkenau, gdzie większość została zabita w komorach gazowych. W roku 1944 ustępująca armia niemiecka wysadziła wszystkie mosty na Dunaju w Budapeszcie i przez następnych 6 miesięcy broniła się na jego prawym brzegu.

    W roku 1950 wprowadzono aktualny do dziś podział miasta na dzielnice. Na jesieni 1956 roku Budapeszt stał się ośrodkiem rewolucji przeciw władzy komunistycznej. Powstanie ludowe zostało krwawo stłumione przez radzieckie czołgi.

W połowie lat 80. Budapeszt osiągnął maksymalną liczbę mieszkańców (2,1 mln).

Parlament w Budapeszcie, jest to jeden z symboli stolicy Węgier jak i całego kraju. Położony nad Dunajem w dzielnicy Peszt. Gmach powstał po połączeniu trzech dawnych miast w jedno. Buda, Óbuda i Peszt z tych właśnie miast powstał Budapeszt. Władze miasta uznały, że zjednoczona stolica potrzebuje nowej siedziby. Na jej miejsce wybrano bagnisty teren w okolicy wówczas niezamieszkałej. Przed rozpoczęciem budowy plac należało osuszyć i umocnić. Wcześniej w tym miejscu było składowane drewno i przed rozpoczęciem prac trzeba było je wywieźć w tym celu została uruchomiona specjalna linia kolejowa, która została rozmontowana dopiero po zakończeniu budowy. Przed rozmontowaniem transportowano nią potrzebne do budowy materiały. Budowę rozpoczęto w 1885 roku i trwała wiele, wiele lat aż do 1904. Jednak już w 1896 odbyło się pierwsze zebranie deputowanych węgierskich, w ten sposób postanowiono uczcić zbliżającą się tysięczną rocznice założenia państwa. Zdarzenie to upamiętnia wmurowana w jednej z sal marmurowa tablica. Projekt budynku przygotował Imir Steindl.

Przy budowie pracowało 1000 osób, zużyto 40 kilogramów złota, pół miliona kamieni szlachetnych i 40 milionów cegieł. We wnętrzu widoczne są elementy barokowe, dominuje głównie styl neogotycki. Powierzchnia użytkowa gmachu wynosi 17.000 m2, długość 268 m, szerokość 123 m, a wysokość kopuły 96 m. Parlament zdobią 233 statuy zewnątrz i bardzo bogata kolekcja fresków wewnątrz, przedstawiająca historię Węgier. W środku znajduje się 691 pomieszczeń, 29 schodów, 13 wind, 27 wejść i 10 podwórzy. W budynku mieści się nie tylko sala obrad, mają tam siedziby praktycznie wszystkie instytucje rządowe, w tym wiele ministerstw. Główna fasada skierowana jest w stronę Dunaju, główne wejście znajduje się od strony placu Kossuth Lajos ter. Największymi salami Parlamentu jest dawna Izba Niższa oraz Izba Wyższa, zniesiona w węgierskim systemie politycznym w 1945, a obecnie pełniąca funkcję sali konferencyjnej.

Przed II wojną światową w Parlamencie przechowywano insygnia władzy królewskiej pierwszego króla węgierskiego, św Stefana. Nie wiadomo jak po wojnie znalazły się w Stanach Zjednoczonych. Według niektórych ukradli ją żołnierze niemieccy i prawdopodobnie podczas oblężenia Berlina padły w ręce żołnierzy amerykańskich. W 1978 roku po trudnych negocjacjach zwrócono je do ojczystego kraju.

Parlament jest udostępniony dla zwiedzających, jednak podczas sesji parlamentarnych zwiedzanie jest ograniczone.